Er zijn allerlei problemen waar ex-Lagerhuislid Rory Stewart van wakker ligt, zegt hij, „internationaal en nationaal”. „Maar van al die zorgen staat islamitisch extremisme vrij laag op de lijst.” Toch draait de politieke rel van de afgelopen week in het Verenigd Koninkrijk daar wel om. De voorzitter van de Conservatieve Partij Lee Anderson zei dat de Britse hoofdstad is „overgenomen door islamisten”. Hij doelde op de pro-Palestijnse demonstraties die bijna wekelijks in Londen gehouden worden, uit protest tegen het geweld van Israël in de Gazastrook.
Lees ook
Ex-spindoctor Alastair Campbell: ‘Ons land zit vast en is beschadigd door Brexit en slechte premiers’
Volgens Anderson is de burgemeester van Londen, Sadiq Khan, ingepakt door islamisten en heeft hij „de hoofdstad weggegeven aan zijn maten”. Als oppositiepartij Labour de macht krijgt, zei Anderson ook, „kun je verwachten dat onze steden door die idioten worden overgenomen”. Hij kreeg veel kritiek, maar weigerde zijn woorden terug te nemen en uiteindelijk zette premier en partijleider Rishi Sunak hem uit de partij.
Tijdens dit gesprek was het nog niet zo ver – later, als het onderwerp aan bod komt in zijn wekelijkse podcast, zegt Stewart dat die schorsing het enige juiste besluit was. „Het was afschuwelijk geweest als ze het níet gedaan hadden.” Zijn duiding is verder precies hetzelfde, op het woord af. „Op rechts bestaat in het VK en de rest van Europa een kleine groep geobsedeerd door de islam, zij zien een soort unieke, gevaarlijke religie die een bedreiging vormt voor de maatschappij”, zegt Stewart. „Ze zijn geobsedeerd door de bedreiging die immigratie vormt. Maar dit zijn geen normale zorgen over migratie, dit zijn heel vreemde theorieën over de islam.”
Rory Stewart zat van 2010 tot 2019 in het Britse Lagerhuis voor de Conservatieve Partij en was staatssecretaris en minister op vier verschillende posten. Hij was een gematigde Tory en zat daarmee aan de kant die de laatste jaren niet meer bon ton is. Hij schreef er een boek over, de Nederlandse vertaling – Op het scherpst van de snede, politiek van binnenuit – is deze maand verschenen. Zijn memoires lezen als verslag van de neergang van de Conservatieve Partij en als aanklacht tegen Britse politici die in zijn ogen vooral met zichzelf en hun carrière bezig zijn.
Het gesprek vindt plaats in een pand van muziekdienst Spotify, middenin Londen. Stewart komt net de opnamestudio uit. Hij gaat zitten en als lunch eet hij drie mueslirepen achter elkaar.
Het was therapeutisch om te schrijven over zijn tijd als Lagerhuislid en zijn ministerschappen, zegt Stewart. „Ik ben heel blij dat ik er geen onderdeel meer van ben.” In plaats daarvan begon Stewart een podcast met Alastair Campbell, de woordvoerder van Tony Blair (Labour) in zijn tijd als premier. In The Rest is Politics bespreken de twee elke week de politieke ontwikkelingen in het VK en daarbuiten.
Stewart voorspelt in die podcast bijna elke week dat Labour de verkiezingen later dit jaar wint en dat partijleider Keir Starmer premier wordt. Geen al te riskante prognose, gezien de consequente voorsprong van Labour in de meeste peilingen. Een meerderheid van 61 procent van de Britten vindt de huidige Conservatieve regering incompetent.
Toch klampen de Conservatieven zich vast aan de macht, na ruim dertien jaar in het zadel. Premier Sunak houdt vol dat het land beter af is onder nog een ronde Conservatief leiderschap.
„Nee zeggen tegen macht is heel onnatuurlijk. Politici doen veel om aan de macht te komen. En het doel heiligt de middelen, het is machiavellistisch. Dus denken ze: ‘Ik ga aan de kant van Donald Trump staan. Ik steun Boris Johnson. Het maakt me niet uit, ik wil mijn salaris houden, ik wil minister blijven.’ En vaak doen ze dat al zo sinds hun tijd als student of als lokaal gemeenteraadslid. Hun principes voorrang geven zou betekenen dat ze de macht moeten opgeven.”
In uw boek noemt u Sunak een machiavellist, als hij als een van de eerste Tories de Brexit steunt. Hoe ziet u dat nu hij premier is?
„Op sommige gebieden vind ik hem een grote verbetering ten opzichte van Boris Johnson of Liz Truss. Zijn collega’s zeggen dat hij een verademing is om mee te werken, dat hij serieus is, luistert, nadenkt en oog heeft voor detail. Maar publiekelijk houdt hij zich met die cultuuroorlogen bezig, over transgenders, over immigratie, en daar begrijp ik niks van. Vorige week nog zei hij dat Keir Starmer niet weet wat een vrouw is. En dan die plannen over Rwanda…”
Sunaks voornemen is nog steeds om asielzoekers uit te zetten naar Rwanda, ook al bepaalde de hoogste rechter vorig jaar dat het daar niet veilig genoeg is om asielzoekers naar toe te sturen. Noodwetgeving om Rwanda toch als veilig te bestempelen ligt nu in het Hogerhuis. Stewart is hier tegen. „Als de peilingdeskundigen je vertellen dat immigratie een belangrijk onderwerp is voor je kiezers, laat je dan niet meeslepen in de retoriek over kuddes. Probeer realistisch te zijn over de problemen en wat je lange-termijnplan is om eruit te komen.”
Lees ook
Met zijn omstreden migratiebeleid zit premier Sunak klem tussen gematigde en radicale partijgenoten
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data108965636-28e33d.jpg)
‘Stop the boats’, zou Sunak dan toch antwoorden? Het weren van migranten die in bootjes het Kanaal oversteken is een van zijn speerpunten.
„Maar die bootjes zijn irrelevant. Dat gaat om jaarlijks veertigduizend mensen, terwijl het totaal aantal immigranten dat vorig jaar naar het VK kwam rond de 1,2 miljoen ligt. De onkunde van middenpartijen om rond immigratie een praktisch en relevant verhaal te vertellen is een groot probleem in heel Europa en in toenemende mate in de Verenigde Staten.”
Waarom kiezen de Conservatieven ervoor om zo naar rechts op te schuiven?
„Zo won Boris Johnson bij de laatste verkiezingen in 2019 zijn grote meerderheid, met de belofte weer controle over de eigen grenzen te krijgen en de Brexit te regelen. Hier maak ik me al sinds die jaren zorgen om, dat de partij zich vooral op die antimigratiestem gaat richten. Ze zeggen daarmee gedag tegen de kiezers in steden, tegen de jongeren, tegen de gematigden. En daar een weg terug in vinden is lastig.”
Hoe zou zo’n weg terug eruitzien?
„Ze zullen een vreselijk verlies moeten lijden, waarschijnlijk een paar op een rij. En dan zullen ze eerst méér naar rechts opschuiven, omdat de rechterflank zal vinden dat de oorzaak van die verliezen is dat ze niet rechts genoeg zijn geweest. Tot de erkenning ontstaat dat hun enige kans is om terug naar het midden te bewegen.”
Dit jaar wint Labour volgens alle opiniepeilingen de verkiezingen en daarmee zou het VK een uitzondering zijn in Europa, omdat radicaal-rechts dan níet wint. Was de Brexit het hoogtepunt van het populisme hier?
„We gaan in een relatief non-populistische setting naar de stembus en dat is vrij ongewoon in Europa. Ik denk deels dat dit komt doordat Boris Johnson en Jeremy Corbyn [de Labour-leider tijdens een flink deel van de Brexit-onderhandelingen] zichzelf enorm in diskrediet hebben gebracht in die Brexit-jaren. En dus zitten we nu met Sunak en Starmer als partijleiders, twee vrij gematigde technocratische politici.
„Mijn zorg is dat het Labour niet lukt om in twee, drie jaar tijd de structurele problemen in het land op te lossen, de drijvende krachten achter populisme in andere landen: stagnerende inkomens, een huisvestingscrisis, geen economische zekerheid en de onrust wereldwijd. Dan kan het populisme hard terugkomen.”
Dat wordt dus flink lastig voor Labour?
„Het is een onmogelijke taak. Ik zie bijvoorbeeld niet hoe ze de wachtlijsten bij de gezondheidsdienst NHS kunnen wegwerken zonder gigantische extra financiering. En ze kunnen moeilijk gaan bezuinigen in andere delen van de publieke sector. De vakbonden vormen de basis van hun achterban. Het zal duidelijk worden dat niet álles aan die akelige Tory-regering ligt, een makkelijk verwijt na dertien jaar.”
Lees ook
Hip Labour kan bij congres in Liverpool de macht bijna ruiken
Uw boek leest wel een beetje zo, als tragisch verhaal over de gesteldheid van de Britse politiek en de Conservatieven. Hoe voelt u zich daarover?
„Ik ben er verdrietig over. Ik heb geprobeerd de politiek als een soort antropologisch fenomeen te beschrijven. Het belang van loyaliteit en partijdiscipline voor je carrière leidt tot bizar gedrag van individuen. Alsof je kijkt naar het verschil tussen het gedrag van chimpansees in de dierentuin en die in het wild. Net als chimpansees in een dierentuin gaan politici in een kooi zich heel vreemd gedragen. Er zit zoiets geks en ongelukkigs in dit hele systeem. De manier waarop de media verslag doen van politiek, de verwachtingen van kiezers, de status van een politicus, wat de partij van hen vraagt… Niemand luistert in het Lagerhuis naar hun toespraken. De pretentie is dat hun speeches iets uitmaken, maar het is een poppenkast.”
Ik moet me wel zorgen maken over de bruggen die ik heb verbrand
In zijn boek beschrijft Stewart hoe een minister hem, als pas aangetreden Lagerhuislid, voor een belangrijke stemming voorhoudt dat hij vijf jaar lang géén promotie zal krijgen als hij tegen het wetsvoorstel stemt. Stewart stemt toch tegen – en zit inderdaad vijf jaar op de backbenches. Een andere keer verstopt hij zich op het toilet om niet tegen zijn principes te hoeven stemmen.
Wat zou een oplossing voor die ‘poppenkast’ zijn?
„Ik vind het principe van een burgerberaad inspirerend. Het is veel eerlijker om een willekeurige groep burgers over beleid te laten discussiëren en tot besluiten te laten komen. De grote belemmering om dit te regelen zijn de gekozen politici. Zij zien zoiets als bedreiging. ‘Heb je ooit een kiezer ontmoet’, zullen ze zeggen. ‘Ze zijn echt achterlijk. Hoe kun je beslissingen aan hén overlaten?’ ”
Hoe reageerden uw oud-collega’s op uw boek?
„Ik kreeg veel warme reacties van Lagerhuisleden die ook ongelukkig waren. Vanuit de anderen bleef het stil. Eén iemand was beledigd omdat ik volgens diegene de vertrouwelijkheid had geschaad. Ik heb niemand vooraf om toestemming gevraagd en ik vind dat geoorloofd, omdat politiek zo centraal staat in onze democratie dat Lagerhuisleden daardoor niet helemaal dezelfde rechten op privacy hebben als ieder ander. Al ben ik wel voorzichtig met lagere ambtenaren en jonge politici, ik noem alleen de ervaren, vooraanstaande politici bij naam. Ik vond dat ik de plicht had om zo eerlijk mogelijk te zijn.”
Was dat een makkelijk besluit om te nemen?
„Het was moeilijk, emotioneel gezien. In mijn dromen probeer ik vaak terug in het Lagerhuis te komen, word ik buitengesloten, of probeer ik opnieuw vrienden te worden met de Lagerhuisleden. Dus onbewust moet ik me wel zorgen maken over de bruggen die ik heb verbrand, en de mensen die ik heb beledigd of gekwetst.”
In The Rest is Politics zijn jullie vaak erg kritisch over de politiek en het Lagerhuis. Denken jullie na over het effect daarvan op luisteraars en bespreken jullie welke toon goed is?
Hij is even stil. „Het staat vast dat onze democratieën achteruit gaan, dat we het slechter hebben ten opzichte van de jaren negentig en de jaren nul. Maar we moeten ook bedenken dat het in het verleden veel slechter is geweest dan nu. We leven niet in de jaren veertig, dat is belangrijk om te begrijpen. Zelfs Poetin is geen Stalin. Xi Jinping is geen Mao. En Donald Trump is geen Hitler.”
„We passen onze opnames amper aan, misschien heel soms als er een foutje in zit. We korten ze niet in of zo, dus wat je hoort is wat we hebben gezegd. We hebben het vooraf wel over welke onderwerpen aan bod moeten komen, maar daarna gaan we gewoon zitten en beginnen we.”
CV Podcaster en ex-MP
Rory Stewart (51) zat van 2010 tot 2019 in het Britse Lagerhuis voor de Conservatieve Partij. Daarvoor werkte hij als diplomaat voor het ministerie van Buitenlandse Zaken in onder meer Irak en Indonesië. In Afghanistan leidde hij een non-gouvernementele organisatie.
In maart 2022 begon hij met ex-spindoctor Alastair Campbell de inmiddels zeer succesvolle podcast The Rest is Politics. Officiële luistercijfers zijn niet bekend, maar de podcast staat standaard in de toptien van Apples best beluisterde podcasts. Volgens schattingen hebben ze elke week meer dan 200.000 luisteraars en verdienen de twee elk zo’n 70.000 pond (bijna 82.000 euro) per maand aan de reclames rond de opnames.
In januari is Stewart benoemd tot hoogleraar aan de Amerikaanse universiteit Yale, bij het instituut dat vooral over internationale betrekkingen gaat. Hij woont in Londen met zijn vrouw en twee kinderen.
